Cumhuriyet’in 100 yıllık coşkusu 100 yıl önceki gazetelerde

Türk Kurtuluş Savaşı’nın ardından, milli egemenlik ilkesi gereğince 29 Ekim 1923’te Cumhuriyet ilan edildi ve böylece Cumhuriyet idaresine geçildi. Cumhuriyet’in ilanının bayram olarak kutlanmasına karar verildikten sonra, yurt genelinde kutlamaların canlı geçebilmesi adına çeşitli programlar uygulandı. Kutlama günlerinde halkın ve devletin kaynaşması amacıyla söylevler, şiirler, milli oyunlar, fener alayları ve cumhuriyet baloları düzenlendi. Türkiye Cumhuriyeti'nin kurucusu Gazi Mustafa Kemal Atatürk, cumhuriyetin onuncu yılı kutlamalarında yaptığı ‘Onuncu Yıl Nutku' konuşmasında, 29 Ekim Cumhuriyet Bayramı’nı ‘en büyük bayram’ olarak nitelendirirken, son yıllarda bu en büyük bayram hak ettiği gibi kutlanmıyor. Cumhuriyet Bayramının 100 yıl önce ilk kez düzenlenen törenlerini ve bu törenlerdeki büyük coşkunun dönemin İzmir gazetelerinde nasıl yankı bulduğunu İzmirli araştırmacı yazar Bedri Cumhur’un araştırması ile ortaya koyuldu.

‘KARANLIĞA KARŞI AYDINLIK SAVUNULMUŞ’

Cumhuriyetin ilanının ilk yıllarında İzmir’de yayınlanan gazetelerde, Cumhuriyet Bayramı kutlamalarını araştırdığını belirten İzmirli araştırmacı Bedri Cumhur Doğu, “Gördüm ki Cumhuriyet’in ilanı ile birlikte Türk halkında büyük bir inanç, büyük bir özveri mevcut. Yeni Cumhuriyet yönetimi, asker ve millet hep bir ağızdan ‘karanlığa karşı aydınlık’ demek olan Cumhuriyet yönetimini savunmuş ve büyük gösterilerle milli bayram ve kutlamaların önünü açmış bulunuyor. Cumhuriyet’in ilk yıldönümünde, 29 Ekim 1924 tarihinde yayımlanan Anadolu Gazetesi’nin manşetinde, elinde süngüsü olan bir Mehmetçik resmi ile bu gerçeği gözler önüne sunmuştu: ‘İstihlas(Kurtuluş) harbinde keskin süngüsüyle hain düşmanı topraklarımızda mağlup ettikten sonra, şimdi de Cumhuriyet idaremizin ve topraklarımızın müdafaa ve nigahbânı(gözcüsü) olan Mehmetçik.’ Erken Cumhuriyet devrinde, Türk ordusu, Türk devleti hep bir şey için çabalamıştır. Türk milletinin hür, bağımsız ve egemenliğin yalnızca bu millete ait olması amacı. Cumhuriyet, yönetim biçimi olarak halkın üstünde hiçbir otorite veya yetkili makam tanımamakta, devlet gücü doğrudan doğruya halkı oluşturan bireylerin elinde bulunmaktadır” dedi.

‘ATATÜRK’E GÖRE CUMHURİYET, DEMOKRASİNİN EN GELİŞMİŞ ŞEKLİDİR’

Atatürk başta olmak üzere, cumhuriyeti kuranların cumhuriyet ile beraber, her zaman demokrasiyi hedeflediğini dile getiren Doğu, “Atatürk’e göre Cumhuriyet, demokrasinin en gelişmiş şeklidir. Günümüzde milli bayramlara önem vermeyen yöneticilerin, Cumhuriyet ile birlikte, bayramlar vasıtasıyla Türk milletine aşılanan kutlama kavramını anlamadığı veya anlamak istemediğini düşünüyorum ve kendilerini bu milletin bir ferdi olarak uyarıyorum. Ne yapılırsa yapılsın, ne kadar az önemsenirse önemsensin, milletimizi 100 yıldır bir arada, eşit ve özgür yaşatan Cumhuriyet yaşayacaktır. Gâzi Mustafa Kemal Atatürk’ün Türk gençliğine armağan ettiği bu yüce Cumhuriyet, ilelebet payidar kalacaktır” diye konuştu.

MİLLETE, 101 PARE TOP ATIŞI İLE HABER VERİLDİ

İzmirli araştırmacı Bedri Cumhur Doğu, yaptığı araştırma ile Cumhuriyetin ilanının ilk yıllarında İzmir’de yayınlanan gazetelerde, Cumhuriyet Bayramı kutlamalarına ilişkin tarihe ışık tutacak belgelere ulaştı. O belgelerden ilkinde, Cumhuriyet’in ilanından iki gün sonraki 31 Ekim 1923 tarihli Ahenk Gazetesinde, Cumhuriyet’in 101 pare top atışıyla ilan olunduğu belirtiliyor. Haberde, “Millet meclisi dünkü içtimaında Cumhuriyeti kabul ve ilan etti. Gazi Mustafa Kemal Paşa, mevcud 158 rey ile Reis-i Cumhur intihab olundu. Cumhuriyet, hakimiyetin(egemenliğin) bilâ kayd ve şart(kayıtsız ve şartsız) millette olması esasına müsteniddir(dayanmaktadır). İsmet Paşa yeni Reis-i Cumhur tarafından kabine teşkiline(kurulmasına) memur edilmiştir. Cumhuriyet, Yüzbir Pare Topla İlan Olundu. Gece saat üçte İstanbul Selimiye Kışlası’ndan 101 pare top atışı ile Cumhuriyet ilan edilmiştir. İzmir’e öncelikle telgrafla bilgi verilmiş, Kadifekale’den top atışları yapılmıştır” ifadeleri yer veriliyor.

İZMİR SOKAKLARI PANAYIR ALANI GİBİ OLDU

Cumhuriyet’in ilanına ilişkin 1 Kasım 1923 tarihli Ahenk Gazetesinde yer alan haberde, Cumhuriyet’in ilanı sonrasında İzmir sokaklarının panayır alanı gibi olduğu belirtiliyor. ‘Dün Geceki Tezahürat’başlıklı haberin detayında, “Dün gece Cumhuriyetin ilanı münasebetiyle halkımız sevinçli tezahüratlarda bulunmuştur. İşçi cemiyetleri ve muhtelif İzmir halkı, önlerinde muzikalar, davullar ve saz takımları olduğu halde gece geç vakitlere kadar şehirde dolaşmışlardır. Hükümet ve kışla önlerine gelerek tezahüratta bulunmuşlardır. Alaylar aynı zamanda birer fener alayı mahiyetinde idi” açıklamaları yer alıyor.

DEVLET DAİRELERİNDE RESMİ TATİL İLAN EDİLİYOR

Sadayı Hak Gazetesi’nin Cumhuriyet’in ilanından bir yıl sonraki 28 Ekim 1924 tarihindeki haberinde, resmi tatil kavramının Cumhuriyet Bayramı öncesi açıklanmasına yer veriyor. Haberde, Makam-ı Vilayetten: Teşrinievvel’in(Ekim) Yirmi Dokuzuncu Çarşamba günü Türkiye Devleti şekli hükümetinin idare-i Cumhuriyet olarak devrimleştirilen mutlu gününe tesadüf olduğundan devlet dairelerinin tatil edildiği bildiriliyor.

İZMİR’DE CUMHURİYET BAYRAMI HAZIRLIKLARI

Sadayı Hak Gazetesi’nin 29 Ekim 1924 tarihli haberinde, Cumhuriyet ilanının yıl dönümünde İzmir Belediyesi açıklanan kutlama töreni programına ilişkin bilgiler yer alıyor. Cumhuriyet Bayramı başlıklı haberde, “Bugün ve Bu Gece Özel Merasim ile Kutlama Olacaktır” ifadeleri yer alırken İzmir Belediyesi’nden açıklanan Merasim Programına ilişkin, “Sabahleyin mektepler, cemiyet mümesilleri, halk saat 11’de Hükümet Konağı önünde toplanarak, tören alayı oluşturacak. Müteakiben Alay kışlayı selamlayarak şehrin caddelerinde, yapılan program neticesinde dolaşarak Cumhuriyet’i yüceltecektir. Alay, İzmir Erkek Lisesi beden eğitimi öğretmenlerinden, İzcilik sporunun şehrimizdeki hâmisi Nuri bey tarafından idare olacaktır. Öğleden sonra saat 2’den 3’e kadar Belediye’de tebrikler kabul edilecektir. Ayrıca, Kışla Meydanı’nda havai fişek gösterisi düzenleyecektir” denilerek merasim programı aktarılıyor.

İZMİR GAZETELERİNDEN TEBRİK İLANLARI

İzmir gazetelerinden Ahenk, 30 Ekim 1924 tarihinde yayınladığı ilanda Cumhuriyet’in yıldönümünü kutlayarak, Bugün, Cumhuriyet’in yıldönümüdür. Ahenk Gazetesi, hamiyyet ve hürmetle bütün milletimizi tebrik eder” ifadeleri kullanılmış. 29 Ekim 1925 tarihli Ahenk, Anadolu ve Yanık Yurd gazetelerinde Cumhuriyet kazanımları aktarılıyor. 29 Ekim 1925 tarihli Ahenk Gazetesinde, Cumhuriyet Bayramı olması münasebetiyle fevkalade kutlama ve tezahürat yapılacağı ilan edilmiş.
29 Ekim1925 tarihli Anadolu Gazetesi’nde Mustafa Kemal Atatürk’ün fotoğrafının bulunduğu haberde, “Türk Milleti’nin şanlı tarihinde mübeccel(saygı gösterilen) bir sayfa olarak bilinen ve gelecek nesillere önemli ilerleme sebebi olan sevinçli bir günün yıldönümü” olduğunu aktarılıyor. Devamında ‘Cumhuriyet Nedir’” ve “Cumhuriyet Nasıl İlan Edildi?” gibi soru başlıkları ve makalelerle 2 sene önce ilan edilen Cumhuriyet rejiminin anlamını ve milletimize kazandırdıklarını aktarmaktaydı.
Yanık Yurd Gazetesi ise, Cumhuriyet idaresinin yıldönümünü kutlayıp, milletimizin henüz Cumhuriyet’in ne olduğunu kavrayamadığını ancak bu mübarek ve sevinçli günün kutlanması gerektiğini aktarıyordu. İzmir Türk Ocağı yönetimi ise, Büyük Kurtarıcı Gazi Paşa hazretlerine, Başvekil İsmet Paşa hazretlerine ve TBMM Başkanı Kazım Paşa hazretlerine tebrik telgrafı çekerek Cumhuriyet Bayramını tebrik etmişlerdir.
Yanık Yurd Gazetesi’nin 29 Ekim 1925 tarihli sayısında, Gâzi Mustafa Kemal Paşa’nın bir resmi üstüne “ Türk’ün ebedi müddet Cumhuriyeti bugün üçüncü yıldönümünü idrak ediyoruz.” Yazısıyla kutlama mesajı yayınlıyordu.

İZMİR’DE CUMHURİYET BAYRAMI KUTLANDI

Yenigün gazetesinin 29 Ekim 1925 tarihli sayısında, Saat Kulesi ve İzmir’in genel görünümünün paylaşıldığı görüntü ile dönemin İzmir Valisi İhsan Paşa ve vali yardımcısının fotoğraflarını derc ediyordu. Haberin başında, “Cumhuriyet Bayramı dün güzel İzmir ve havalisinde parlak tezahüratla tesid olundu (kutlandı)” İfadeleri yer alıyor. Program hakkında aktardıklarına göre, sabah makam-ı vilayette başlayan törenler ve resmi kabul yapılmış sonrasında kışla, Halk Fırkası ve Belediye ziyaret edilmiş ve gece de fener alayı düzenlenmişti.

OKULLARDA VE İZMİR SEMALARINDA TAYYARELİ KUTLAMA

Ahenk gazetesi 30 Ekim 1925 sayısında ise, Valilikte sabah 9’da başlayan kabul ile törenlerin başladığını bildirmiş, sonrasında kışlaya iade-i ziyaret gerçekleştirildiğini aktarmış. Okullarda öğretmenlerin öncülüğünde kutlama programı yapıldığını aktaran gazete, tayyarelerimizin İzmir üzerinde dolaşarak kutlamalara katıldığını beyan ediyordu.

FENER ALAYI ŞEHRİ DOLAŞTI

Anadolu gazetesi 30 Ekim 1925 tarihli haberinde, 29 Ekim gecesi fener alayının ellerinde bayraklar ve fenerlerle, “Yaşasın Cumhuriyet” ve “Yaşasın Büyük Reis-i Cumhurumuz” tezahüratları ile Kemeraltı’ndan Birinci Kordon’a kadar yürüyerek fener alayını tamamladığını bildiriyor.

İKİÇEŞMELİK VE EŞREFPAŞA’DA DAVULLARLA KUTLAMA

Yanık Yurd Gazetesi 30Ekim 1925 tarihli haberinde, İkiçeşmelik ve Eşrefpaşa’da halkımız davullar çalarak tören yürüyüşünü yapmış, İzmir Milletvekili Mustafa Necati, Cumhuriyet Halk Fırkası müfettişi Sadreddin bey ve şehrin ileri gelenleri otomobillerle törene katıldıklarını aktarıyordu.

1928 YILINDA ÇİFT ALFABE İLE YAYINLANAN GAZETELER

1928 yılında ilk kez uygulanan Cumhuriyet Devrimlerinden Harf Devrimi, dönem gazetelerinde halka alıştırılmaya devam ediyordu. İzmir’deki gazetelerinden Hizmet Gazetesi’nde, Eski Türkçe olarak, “339 Senesinde bugün, gözlerimizi yeni bir hayata, hürriyet, fazilet yani Cumhuriyet hayatına açmıştık” yazarken, Atatürk’ün bir resmi ile birlikte gençliğe hitabe yeni harflerle derc edilmekteydi.

Anadolu ise, yeni geçilmeye çalışılan latin harflerle, “Türk’ün mukaddes Cumhuriyeti bugün beş yaşını bitirerek altıncı yılına ayak basmıştır. Mukaddes Cumhuriyet dedik, filhakika bizim için ondan daha aziz bir şey bilmiyoruz bu memlekette medeniyet namına, istiklal namına, ilim, fazilet, terakki namına ne varsa Cumhuriyet ile birlikte girmiştir, hepsi Cumhuriyet’in eseridir. Onun içindir ki sesimizin bütün kuvveti ile haykırıyoruz: YAŞASIN CUMHURİYET” sürmanşeti ile yayınlanıyordu.

(KENAN YEŞİL / YENİGÜN / ÖZEL ARAŞTIRMA)